Chuyện về những người đuổi con 'ma ết' giữa núi rừng Nghệ An

Một buổi tuyên truyền về HIV/AIDS cho những người có nguy cơ cao của nhóm Sao Va.

Từ rẻo cao biên giới đến phố thị, nhiều mô hình nhân văn ra đời, giúp người nhiễm được chăm sóc, điều trị và hòa nhập cộng đồng. Cùng sự vào cuộc của chính quyền, ngành y tế và các tổ chức xã hội, Nghệ An đang từng bước tiến gần mục tiêu “chấm dứt AIDS vào năm 2030”.

Bài 1: Những người đi “đuổi con ma ết” giữa núi rừng Nghệ An

Giữa mênh mông núi rừng miền tây Nghệ An, nơi sương phủ trắng những bản làng nơi biên viễn, có những con người từng rơi vào vực sâu tuyệt vọng, nay lại trở thành ánh sáng soi đường cho những phận đời nhiễm HIV/AIDS. Họ là các thành viên Nhóm đồng đẳng Sao Va – những người mang trong mình “vết thương” năm xưa, nhưng vẫn kiên cường đi gieo lại niềm tin, góp phần thắp sáng ước mơ chấm dứt AIDS vào năm 2030.

Ám ảnh nơi rẻo cao

Địa bàn các huyện rẻo cao trước đây là Kỳ Sơn, Tương Dương và Quế Phong tạo thành cánh cung phía tây Nghệ An giáp Lào, từng là điểm nóng về ma túy. Một thời, “cơn bão trắng” từ bên kia biên giới tràn sang, cuốn theo biết bao phận người vùng cao vào vòng nghiện ngập, tiêm chích, lây nhiễm HIV.

Tháng 12/2000, bệnh nhân nhiễm HIV đầu tiên ở Quế Phong được phát hiện. 25 năm sau, con số này xấp xỉ 2.200 người. Trong đó, 741 trường hợp HIV/AIDS tử vong, 1.453 người đang mang trong mình virus HIV, 991 người đang được điều trị ARV. Đại dịch này trở thành nỗi ám ảnh của huyện nghèo Quế Phong trong suốt thời gian dài...

Nếu như Quế Phong dẫn đầu toàn tỉnh về số người nhiễm HIV/AIDS thì xã Tiền Phong có số người nhiễm lớn nhất huyện. Làm việc với Trạm y tế xã Tiền Phong, khi được hỏi về số người nhiễm HIV trên địa bàn, Trạm trưởng Vi Văn Kim giở cuốn sổ dày cộp danh sách những người nhiễm HIV. Theo con số thống kê, hiện nay xã Tiền Phong có 605 trường hợp nhiễm HIV, chiếm hơn một nửa số người nhiễm của địa bàn huyện Quế Phong trước đây, trong đó nhiều nhất là bản Na Sành, Phương Tiến, bản Tạng.

Xã Tiền Phong, một trong những địa phương có số người nhiễm HIV/AIDS cao nhất tỉnh.

Dẫn chúng tôi tới bản Phương Tiến, một trong những bản có số người nhiễm HIV nhiều nhất xã. Nếu không được giới thiệu thì thật khó tin rằng dưới những nếp nhà tưởng bình yên này lại đang âm thầm có một cuộc chiến với những con “ma ết” hằng ngày.

Khi được hỏi về nguyên nhân nào khiến tỷ lệ nhiễm HIV của địa phương lại cao đến thế, bác sĩ Vi Văn Kim trầm ngâm kể lại: Nguyên nhân xã Tiền Phong có nhiều người nhiễm HIV như vậy có lẽ bắt nguồn từ những năm cuối thế kỷ 20. Khi ấy nhiều thanh niên trong bản ồ ạt vào rừng cưa gỗ bán cho các đầu nậu. Làm việc mệt mỏi, nặng nhọc, họ được đầu nậu đưa cho thứ bột màu trắng với lời giới thiệu đốt lên ngửi là khỏe. Thế là giữa rừng sâu, thứ “bột trắng của quỷ” cứ len lỏi, ngấm dần mà chẳng ai hay biết. Dần dần hút không đủ độ phê, họ chuyển sang chích.

“Mà các anh biết đấy, biền biệt ở trong rừng cả tháng trời thì lấy đâu ra kim tiêm sẵn, toàn dùng chung kim tiêm, đến khi mòn mũi kim không còn đâm vào da được nữa thì mới vứt. Ngoài ra, cùng thời điểm ấy, thủy điện Hủa Na được xây dựng. Nhiều gia đình ở một số địa bàn khác được đền bù giải phóng mặt bằng đã tái định cư tại xã Tiền Phong. Trong số này, nhiều người khi có tiền đã mất kiểm soát, sử dụng ma túy, dùng chung kim tiêm mà không nhận thức được tác hại của nó”, ông Kim kể thêm.

Dưới những nếp nhà tưởng bình yên này lại đang âm thầm có một cuộc chiến với những con “ma ết” hằng ngày.

Trong căn nhà mái fibro xi-măng rộng chừng 40m2 tại bản Phương Tiến (xã Tiền Phong), nơi sinh sống của ba thế hệ gia đình anh V.V.A. Căn nhà trống hươ trống hoác chỉ kê 2 chiếc giường cùng vài dụng cụ thiết yếu. Nhìn V.V.A (sinh năm 1992) nay mạnh khỏe, không ai nghĩ anh từng có khoảng thời gian suy sụp vì biết mình nhiễm HIV.

Anh V.V.A. nhớ lại: "Thời gian trước, tôi có sử dụng ma túy và tiêm chích. Năm 2012, sau khi biết mình bị nhiễm HIV, quãng thời gian đó mình mặc cảm, xấu hổ với những người xung quanh. Lúc đó, thông tin về HIV còn hạn chế nên rất lo lắng, nhất là sức khỏe của các thành viên trong gia đình khi mình ăn uống, sinh hoạt cùng nhau. Nhưng rất may, sau khi tìm hiểu và nhận được sự hướng dẫn của y tế và chính quyền địa phương; lại được điều trị bằng ARV nên đến nay anh đã mạnh khỏe, có thể đi làm như bình thường".

Công tác phòng, chống dịch HIV/AIDS ở các xã biên giới Nghệ An vẫn còn nhiều gian nan.

Anh Lô Văn Nhất, Trưởng Nhóm Sao Va kể lại: Những năm đầu thế kỷ 21, anh em trong bản đi đám cưới, đám giỗ hay đi nhậu, thi thoảng lại lén lút sử dụng Heroin. Ở các tuổi mới lớn, thích thể hiện mình là oai, ta đây, cứ đến tối là anh em tụ tập ở đầu bản rồi chích hút. Lúc đấy đi chơi về phải có vết chích ở tay để khoe với bạn bè như một chiến tích mới thể hiện là dân chơi, ra dáng đàn anh.

Nhớ lại cái đêm định mệnh khiến mình nhiễm HIV, Nhất chỉ cười và kể lại như in: “Chắc em có lẽ dính HIV từ đêm hôm ấy. Khi đó 5-6 người anh em đi chơi chung, sau đó có sử dụng chung kim tiêm. Là phận em út, mình là người chích cuối cùng. Đến lượt mình thì nước pha thuốc trong bơm kim tiêm đã chuyển sang màu đỏ quạch vì lẫn cả máu của những người khác, lúc đấy máu trong bơm kim tiêm gần đông, mình phải nhổ sợi tóc để thông ống kim tiêm rồi mới chích”.

Đuổi con “ma ết”

Năm 2021, với sự hỗ trợ của Trung tâm Hỗ trợ Sáng kiến Phát triển Cộng đồng (SCDI) và Trung tâm Y tế huyện, Nhóm đồng đẳng Sao Va ra đời - lấy tên từ con suối đẹp nhất vùng Quế Phong, nơi từng chứng kiến bao phận người gục ngã và cũng có những người đã đứng dậy rũ bỏ quá khứ để làm lại cuộc đời.

Nhóm Sao Va hiện có 9 thành viên thì trong đó 6 thành viên từng nghiện và nhiễm HIV. Họ đã từng đi qua những ngày tăm tối nhất, nên hiểu rõ giá trị của một vòng tay dang rộng hỗ trợ những người nhiễm HIV/AIDS là cần thiết như thế nào.

Mỗi tháng, các thành viên nhóm lại chia nhau đi đến từng bản làng xa xôi, có những bản cách nhà 50-60km. Anh Lô Văn Nhất, trưởng Nhóm Sao Va chia sẻ: Có 2 nhóm khách hàng mà nhóm tiếp cận. Với nhóm khách hàng tích cực, mỗi tháng thành viên của nhóm gặp 1 lần để truyền thông, ai nghiện mà chưa uống Methadone thì giải thích cho họ hiểu để đưa vào chương trình điều trị, ai bỏ thuốc ARV thì vận động họ tiếp tục uống ARV. Với khách hàng truyền thống thì 3 tháng tiếp cận 1 lần để test và cung cấp vật phẩm như bao cao su, bơm kim tiêm và truyền thông kiến thức để họ tự bảo vệ mình và những người xung quanh.

Nhóm đồng đẳng Sao Va rong ruổi khắp các bản để tuyên truyền, vận động những người nhiễm và người có nguy cơ cao về HIV/AIDS thực hiện các biện pháp cần thiết.

“Tiếp cận, vận động những người có nguy cơ cao đi xét nghiệm không khó, nhưng để đưa họ vào chương trình can thiệp dự phòng bằng Methadone hay điều trị ARV lại không đơn giản. Bởi, nhiều người không có căn cước công dân vì mang đi "cắm" để lấy tiền chơi ma túy; có người vì nhà xa nên không thể theo uống đều đặn mỗi ngày”, anh Nhất cho biết thêm.

Anh Lộc Văn Hai, thành viên nhóm Sao Va cho biết: Các thành viên trong nhóm là người đồng bào Thái, với lợi thế những người cùng cảnh ngộ, thông thạo ngôn ngữ nên các anh em thuận lợi trong việc tiếp cận và truyền thông tới nhóm có nguy cơ tại địa bàn.

Anh tâm sự: “Gặp anh em cùng cảnh ngộ cứ lấy bản thân mình ra làm ví dụ. Tôi đây cũng từng tiêm chích, nhiễm HIV, nếu như không phát hiện và điều trị sớm thì đã chết từ lâu rồi nhưng mình tuân thủ điều trị nên sống khỏe mạnh đến tận bây giờ nên nói họ nghe là tin. Cùng tiếng nói, cùng số phận, nên dễ cảm thông hơn cán bộ y tế”. Nhờ sự kiên trì của anh Nhất, anh Hai, của nhóm, hàng trăm người đã được tiếp cận điều trị, không còn mặc cảm, quay lại làm nương, nuôi con, sống đời bình thường.

Anh Lô Văn Nhất ( áo trắng) Trưởng Nhóm Sao Va đang hướng dẫn cho người nhiễm HIV cách phòng ngừa cho người thân trong gia đình.

Bác sĩ Sầm Văn Thủy, Phó giám đốc Trung tâm Y tế huyện Quế Phong nhấn mạnh: Mặc dù còn nhiều khó khăn trở ngại, nhưng công tác phòng, chống HIV/AIDS trên địa bàn đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Số lượng bệnh nhân nhiễm HIV/AIDS dần được kiểm soát. Để đạt được kết quả đáng ghi nhận trên, ngoài sự vào cuộc quyết liệt của ngành Y tế, của cả hệ thống chính trị thì nhóm Sao Va đã góp phần giúp hàng trăm người nhiễm HIV trên địa bàn được tiếp cận với thuốc điều trị. Công việc này vất vả, phụ cấp ít ỏi, nhưng các thành viên Nhóm đồng đẳng Sao Va làm việc bằng trái tim với khát khao là đưa những người cùng cảnh ngộ - những người nhiễm HIV được trở lại với cuộc sống đời thường. Tính từ đầu năm đến nay, nhóm Sao Va đã phát hiện, hỗ trợ điều trị 4 trường hợp mới nhiễm HIV.

Giữa đại ngàn Nghệ An, những con người mang trong mình “vết sẹo” HIV ấy vẫn ngày ngày đi, không chỉ để truyền thông điệp y học, mà còn để thắp lên niềm tin: HIV không còn là án tử !, chỉ cần kiên trì và yêu thương, ai cũng có thể sống khỏe, sống có ích.