Đền Vạn- Cửa Rào tọa lạc ở ngã ba sông, thuộc xã Xá Lượng, nơi hợp lưu của hai con sông Nậm Nơn và Nậm Mộ, là điểm khởi nguồn của dòng sông Lam. Vị trí của đền thuộc di chỉ khảo cổ học Đồi Đền, từng được các nhà khoa học phát hiện nhiều hiện vật có giá trị (gồm công cụ sản xuất bằng đồ đá, vũ khí và trống đồng) được xác định thuộc nền văn hóa Phùng Nguyên, cách chúng ta gần 4.000 năm.

Đền Vạn – Cửa Rào là nơi gắn liền với sự nghiệp và công đức của Đốc tướng Đoàn Nhữ Hài (đời nhà Trần), người đã chiến đấu và hy sinh trên mảnh đất này để bảo vệ biên cương, bờ cõi và cuộc sống muôn dân.

Theo tư liệu lịch sử, vào khoảng năm 1335, giặc Ai Lao từ phía bên kia biên giới tràn xuống quấy nhiễu ấp Nam Nhung, tức vùng bờ cõi miền Tây xứ Nghệ (gồm các huyện Kỳ Sơn, Tương Dương và Con Cuông ngày nay). Nhân dân vùng biên cương lâm vào cơn bĩ cực khi cuộc sống hàng ngày bị đe dọa, người dân vô tội bị cướp bóc và giết hại. Nhận được tin báo, dù tuổi đã cao nhưng Thượng hoàng Trần Minh Tông vẫn quyết định thân chinh cầm quân vào dải đất biên thùy xứ Nghệ để đánh dẹp quân giặc xâm lăng, giữ yên bờ cõi và trả lại cuộc sống bình yên cho muôn dân.

Thượng hoàng Trần Minh Tông cử Đoàn Nhữ Hài đang chỉ huy quân Thần Vũ và Thần Sách, kiêm chức Kinh lược Địa sứ Nghệ An làm Đốc tướng. Trên vùng đất Nam Nhung, quân sỹ triều đình và giặc Ai Lao đã giao chiến ác liệt, hai bên trong thế giằng co. Trong một trận chiến diễn ra tại khu vực ngã ba sông trong cảnh sương mù dày đặc, che khuất tầm nhìn nên Đốc tướng Đoàn Nhữ Hài và nhiều quân sỹ triều đình bị hy sinh. Về sau, triều đình nhà Trần củng cố lại lực lượng, hoàn thành việc đánh đuổi giặc Ai Lao ra khỏi bờ cõi, cuộc sống trở lại thanh bình. Lúc ấy, người dân ấp Nam Nhung đã lập đền thờ tại ngã ba sông, nơi Đoàn Nhữ Hài tử trận để tưởng nhớ công lao của Đốc tướng và binh sỹ nhà Trần đã hy sinh vì sự bình yên của cuộc sống vùng biên cương.

Về sau, nhân dân rước linh vị Tam Tòa Thánh Mẫu (một trong Tứ bất tử theo quan niệm dân gian) về phối thờ tại Đền Vạn - Cửa Rào. Mỗi khi có thuyền bè xuôi ngược, hành khách thường lên đền cầu xin các vị thần linh chở che cho hành trình luôn được bình yên, vượt qua thác ghềnh và sóng gió. Còn người dân ấp Nam Nhung quanh năm chăm sóc hương khói và tổ chức lễ hội vào dịp đầu Xuân để ghi nhớ công đức của các bậc tiền nhân và giáo dục truyền thống quê hương cho thế hệ con cháu.