Tồn tại đã gần 3 thế kỷ, nằm sát bên bờ sông Lam thơ mộng, đình Hoành Sơn tọa lạc tại xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn được xem là công trình đẹp nhất miền Trung, hội tụ đầy đủ nhất tinh hoa văn hóa dân tộc. Vừa qua, đúng vào dịp kỷ niệm 990 năm danh xưng Nghệ An, tỉnh Nghệ An vui mừng khi đình Hoành Sơn - nơi chứng kiến biết bao đổi thay của vùng quê xứ Nghệ được trao Bằng Di tích Quốc gia đặc biệt.

Đình Hoành Sơn có 8 vì, 7 gian với tổng số 32 cột gỗ lim tròn. Trong đó có 12 cột cái cao 5,75m, đường kính 0,45m và 20 cột quân cao gần 4m, đường kính 0,42m. Điều đặc biệt ở đình là hệ thống điêu khắc, kiến trúc tinh xảo, giàu tính nghệ thuật.

Cột đình ở gian chính được chạm nổi hình tượng 2 con rồng lớn đang ôm cột hướng xuống mặt đất. Trên mái đình có hình tượng rồng cuộn, hổ ngồi, nghê chầu; mái ngói được lợp âm dương.

Học giả Hippolyte Le Breton, trong một lần đến tham quan, tìm hiểu về đình đã phải thốt lên rằng: “Tôi chưa hề thấy một ngôi đình nào đẹp như đình này”. Quả thực, đình Hoành Sơn được các nhà nghiên cứu, giới chuyên gia về lĩnh vực kiến trúc nghệ thuật đánh giá là ngôi đình tiêu biểu nhất của miền Trung và là một trong những ngôi đình có quy mô lớn và nghệ thuật chạm khắc đẹp nhất cả nước. Đình có tổng diện tích 1.663,3 m2, gồm 2 tòa, trong đó, nghệ thuật chạm khắc tập trung ở Đại đình.

Trên các cấu kiện gỗ đều được trang trí dày đặc, kỹ thuật chạm khắc tinh xảo, đề tài phong phú, đa dạng.

Ngoài hình tượng “tứ linh” được khắc họa dưới nhiều hình thức khác nhau, còn có nhiều đề tài minh họa các điển cố, điển tích, thể hiện ước mơ của người nông dân Nghệ An nói chung và làng Hoành Sơn nói riêng.

Các vì kèo liên kết theo cấu trúc chồng diêm, có những bức chạm khắc “lưỡng long chầu nguyệt” rất đẹp. Các cột đình đều có đường kính trên 50cm và là cơ sở chịu lực của toàn bộ kết cấu đình.

Ngoài giá trị về kiến trúc nghệ thuật thì đình Hoành Sơn còn có giá trị về mặt tâm linh, là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng, nơi thờ Thành hoàng làng Lý Nhật Quang, Tứ vị Thánh nương và các vị Chư phật. Uy Minh vương Lý Nhật Quang - người con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ, vị Tri châu đầu tiên của xứ Nghệ, người có nhiều đóng góp về kinh tế, chính trị, xã hội ở Nghệ An. Ông có công lao chiêu mộ dân lưu tán, khai hoang, lập nhiều làng mới, trong đó có làng Hoành Sơn.

Sau một thời gian tu bổ, tôn tạo, ngày 25/12/2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2082 về việc xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Việc công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt một lần nữa khẳng định giá trị lịch sử, văn hóa của ngôi đình được mệnh danh là công trình kiến trúc lịch sử có quy mô đồ sộ bậc nhất miền Trung.